عقود مزارعه و مساقات از جمله قراردادهای سنتی در فقه و حقوق ایران هستند که ریشه در نیازهای اقتصادی و اجتماعی جوامع کشاورزی دارند. این قراردادها از دیرباز ابزاری برای بهره‌برداری از زمین‌ها و درختان مثمر بوده‌اند و به‌واسطه آنها، رابطه‌ای حقوقی و اقتصادی میان مالک زمین یا درخت و عامل برقرار می‌شود. در عقد مزارعه، موضوع قرارداد زمین کشاورزی و زراعت است، در حالی‌که در مساقات، تمرکز بر نگهداری و آبیاری درختان و برداشت ثمره آنها قرار دارد. اهمیت این دو عقد در حقوق ایران ناشی از آن است که قانون‌گذار با الهام از فقه امامیه، احکام دقیقی را در مواد ۵۱۸ تا ۵۳۶ قانون مدنی برای مزارعه و در مواد ۵۴۲ تا ۵۴۸ قانون مدنی برای مساقات وضع کرده است.
در این مقاله ضمن بررسی دقیق تعاریف، شرایط صحت، آثار حقوقی، موارد بطلان و فسخ این عقود، به مقایسه تطبیقی آنها می پردازیم و چالش‌های اجرایی آن در عصر حاضر نیز تحلیل می‌گردد.
بررسی قراردادهای مزارعه و مساقات
عقد مزارعه
تعریف عقد مزارعه
مزارعه در لغت به معنای زراعت مشترک است و در اصطلاح حقوقی عبارت است از عقدی که به موجب آن یکی از طرفین زمینی را برای مدت معین در اختیار دیگری قرار می‌دهد تا آن را زراعت کند و حاصل میان آنها تقسیم شود. به طرفی که زمین را واگذار می‌کند «مزارع» و به طرف دیگر «عامل» یا «زارع» گفته می‌شود.
این عقد از نوع عقود معوض، لازم و عهدی است. معوض است زیرا هر یک از طرفین در مقابل سهمی از محصول یا منفعت تعهدی دارد؛ لازم است چون هیچ یک از طرفین نمی‌توانند بدون دلیل قانونی آن را فسخ کنند؛ و عهدی است زیرا تعهدات متقابل میان مزارع و عامل برقرار می‌شود.
باید توجه داشت ضرورتی ندارد که مزارع مالک زمین باشد ولی باید مالک منافع زمین باشد یعنی مستاجر، متصالح و … هم می تواند زمین را به مزارعه دهد البته تنها برای زمانی که مالک منافع است.
شرایط صحت عقد مزارعه
در عقد مزارعه لازم است یک سری موارد مشخص باشند و گرنه عقد مزارعه نیست اگر چه می تواند با توجه به قصد طرفین عنوان دیگری داشته باشد ولی احکام مزارعه تنها در صورتی بر عقد بار می شود که این شرایط وجود داشته باشد. شرایط صحت عقد مزارعه در قانون مدنی به تفصیل بیان شده و شامل موارد زیر است:
- معلوم بودن مدت زراعت: اگر مدتی که تعیین شده کمتر از زمان لازم برای برداشت محصول باشد، عقد باطل است زیرا نشان‌دهنده فقدان قصد واقعی برای انعقاد عقد است.
- تعیین حصه به صورت مشاع: سهم هر یک از طرفین باید به صورت مشاع از محصول باشد، مثلاً نصف یا یک‌سوم. اگر به صورت مبلغ معین پول یا مقدار مشخصی محصول تعیین شود، عقد مزارعه نخواهد بود.
- تعیین نوع زرع: در صورتی که نوع زرع توسط طرفین تعیین نشود اما عرف آن را مشخص کند، عقد صحیح است زیرا عرف کاشف اراده ی طرفین است.. در غیر این صورت ممکن است اختلاف ایجاد شود.
انواع عقود و قراردادها در قانون
نکات عقد مزارعه
- مزارعه عقد لازم است بنابراین به مدت طرفین منفسخ نمی شود و قائم مقام طرفین مسئول انجام تعهدات قراردادی است اما اگر مباشرت عامل شرط باشد به مدت او قرارداد منفسخ می شود یا اگر مالک زمین به مدت عمر خود صاحب منافع باشد با مدت مالک منفسخ می شود.
- اگر عقد مزارعه به دلیلی باطل شود، تمام حاصل مال صاحب بذر است و طرف دیگر که صاحب زمین یا صاحب عمل است که به نسبت آنچه مالک بوده مستحق اجرت المثل می باشد.
- اگر مزارعه در اثنای مدت قبل از ظهور ثمره فسخ شود، حاصل مال مالک بذر است و طرف دیگر مستحق اجرت المثل خواهد بود.
- اگرمزارعه بعد از ظهور ثمره فسخ شود، هر یک از عامل و مزارع به نسبتی که بین آنها مقرر بوده شریک در ثمره هستند اما در تاریخ فسخ تا برداشت محصول، مالک زمین و مالک عمل به میزان حصه ی مقرر طرف دیگر مستحق اجرت المثل خواهد بود.
- عامل می تواند برای زراعت اجیر گیرد یا با دیگری شریک شود ولی برای انتقال معامله یا تسلیم زمین به دیگری رضای مزارع لازم است.
- مزارع مکلف است زمین را در اختیار عامل قرار دهد و مانع بهره‌برداری او نشود. عامل نیز موظف است عملیات زراعی را با دقت و مطابق عرف انجام دهد. تقسیم محصول نیز باید مطابق قرارداد و سهم مشاع تعیین‌شده باشد.
- در صورت بطلان عقد، تمام محصول متعلق به صاحب بذر است و طرف مقابل مستحق اجرت‌المثل کار یا منافع خواهد بود. در صورت فسخ قبل از ظهور ثمره، باز هم محصول متعلق به صاحب بذر است. اما اگر فسخ پس از ظهور ثمره باشد، محصول میان طرفین تقسیم می‌شود ولی از تاریخ فسخ تا برداشت، طرفین باید اجرت‌المثل یکدیگر را بپردازند.
عقد مساقات
تعریف عقد
مساقات در لغت به معنای سیراب کردن درختان است و در اصطلاح حقوقی عبارت است از عقدی که به موجب آن مالک درختان مثمر، درختان خود را برای مدت معین به عامل واگذار می‌کند تا آنها را آبیاری و نگهداری کند و در مقابل، سهمی مشاع از محصول میان طرفین تقسیم شود.
مساقات نیز مانند مزارعه عقدی معوض، لازم و عهدی است. تفاوت اصلی آن با مزارعه در موضوع عقد است: در مزارعه زمین برای زراعت واگذار می‌شود اما در مساقات درختان مثمر موضوع عقد هستند.
شرایط صحت مساقات مشابه مزارعه است با این تفاوت که موضوع باید درختان مثمر باشند که امکان برداشت ثمره دارند و سهم باید به صورت مشاع از محصول درختان تعیین شود.
نکات عقد مساقات
- عقد مساقات، بین مالک درخت و عامل بسته می شود که عوضین عمل عامل در نگهداری و آبیاری درختان در مقابل حصه مشاع معین از ثمره درخت می باشد.
- مالک مکلف است درختان را در اختیار عامل قرار دهد و مانع از اجرای وظایف او نشود. عامل نیز موظف است درختان را به نحو متعارف آبیاری، کوددهی و نگهداری کند.
- همچنین عامل بدون اجازه مالک نمی تواند با دیگری شریک شود.
- تمامی قواعدی که برا عقد مارعه ذکر شده است در مورد مساقات هم وجود دارد به جز 2 مورد که متفاوت است.
- در صورتی که مساقات باطل باشد یا فسخ شود ( در هر یک از مراحل چه قبل از رویش ثمره یا چه بعد از آن) تمام ثمره مال مالک است و عامل مستحق اجت المثل خواهد بود.این قاعده حتی اگر فسخ پس از ظهور ثمره باشد نیز جاری است.
تفاوت‌های خاص مساقات با مزارعه
هر دو عقد مزارعه و مساقات در اصل بر پایه تقسیم محصول میان مالک و عامل استوار هستند و هر دو از فقه امامیه وارد قانون مدنی شده‌اند. با این حال، تفاوت‌های بنیادین آنها در موضوع عقد، آثار بطلان و فسخ و نقش عامل آشکار می‌شود.
- موضوع مساقات درختان هستند در حالی‌که موضوع مزارعه زمین است.
- در صورت بطلان یا فسخ مساقات، همه محصول متعلق به مالک است؛ اما در مزارعه، محصول به صاحب بذر تعلق دارد.
- مزارعه بیشتر بر تولید محصول متمرکز است در حالی‌که مساقات بر نگهداری و برداشت محصول موجود تأکید دارد.
- در مساقات، نقش عامل بیشتر در نگهداری و مراقبت است تا ایجاد محصول.
بررسی عقد مزارعه و مساقات نشان می‌دهد که این دو عقد با وجود قدمت تاریخی، همچنان جایگاه مهمی در حقوق ایران دارند. با این حال، به نظر می رسد برخی از احکام سنتی آنها نیازمند بازنگری و تطبیق با شرایط جدید می باشد تا این عقود مجددا از سوی اشخاص مورد استفاده قرار گیرد.
تماس و مشاوره با و کیل متخصص قرارداد ها – 02188019243
