یکی از موضوعات مورد حمایت در قانون ایران، حیثیت و آبروی اشخاص در برابر رفتارهای موهن و اهانت‌آمیز است. احترام به شخصیت افراد نه‌تنها یک ضرورت اخلاقی و اجتماعی محسوب میشود، بلکه در نظام حقوقی نیز از جایگاه والایی برخوردار است. به همین دلیل، قانون‌گذار در قوانین مختلف از جمله قانون مجازات اسلامی، برای رفتارها، گفتارها و حتی نوشتارهایی که واجد جنبه تحقیرآمیز و توهین‌آمیز باشند، ضمانت اجرای کیفری پیش‌بینی کرده است.
اما پرسش اساسی این است که ملاک تشخیص توهین چیست و کدام واژه‌ها یا رفتارها مصداق توهین تلقی می‌شوند؟ آیا معیار، برداشت شخصی طرف مقابل است یا آنچه در عرف جامعه اهانت محسوب میشود؟ این مقاله در پی پاسخ به این پرسش ها، موضوع را به‌صورت جامع بررسی می‌کند.
رسیدگی کیفری به جرم و شکایت شاکی
مفهوم و مصادیق توهین و جایگاه آن در حقوق کیفری
از نظر لغوی، توهین به معنای خوار داشتن، سبک شمردن و بی‌احترامی کردن است. در اصطلاح حقوقی، هر فعل یا ترک فعلی که به حیثیت و شرافت فردی لطمه وارد کند و او را در منظر اجتماع خوار و کوچک جلوه دهد، توهین تلقی میشود.
توهین دارای معنای عام و خاص می باشد که در معنای عام شامل هر رفتار یا گفتاری است که منجر به هتک حرمت فرد شود و جرایمی مانند افتراء، قذف، نشر اکاذیب و هجو را نیز در بر می‌گیرد اما در معنای خاص صرفاً به اعمالی گفته میشود که قانون‌گذار تحت عنوان جرم «توهین» شناسایی کرده است؛ مانند توهین به اشخاص عادی (ماده ۶۰۸ ق.م.ا)، توهین به مقامات رسمی (ماده ۶۰۹ ق.م.ا) و توهین به مقدسات (ماده ۵۱۳ ق.م.ا). قانون‌گذار ایران توهین را هم در مفهوم عام و هم در مفهوم خاص مورد توجه قرار داده و جرم انگاری نموده است.
رای دادگاه کیفری در جرم تهدید و توهین
ملاک تشخیص واژه های توهین آمیز
یکی از مهم‌ترین مباحث در تشخیص توهین، معیار ارزیابی آن است. آیا هر آنچه که موجب رنجش خاطر شخصی شود توهین است، یا باید ملاک عینی و عمومی‌تری وجود داشته باشد؟ رویه قضایی و دکترین حقوقی به‌طور غالب بر معیار عرفی تأکید دارند. بدین معنا که اگر گفتار یا رفتاری در عرف و عادت جامعه موجب تحقیر و کسر شأن طرف مقابل باشد، توهین تلقی میشود. این معیار به‌ویژه در ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی نیز مستتر است؛ چراکه قانون‌گذار به‌جای ارائه فهرست بسته‌ای از الفاظ رکیک، تشخیص را به عرف جامعه واگذار کرده است.
بنابراین، ممکن است واژه‌ای در یک زمان یا مکان خاص اهانت‌آمیز تلقی شود، در حالی که در فرهنگ یا شرایط دیگری چنین معنایی نداشته باشد. برای مثال، الفاظی که در گفت‌وگوی دوستانه یا طنزگونه بین اشخاص نزدیک استفاده میشود، ممکن است فاقد وصف توهین باشد، اما همان الفاظ در یک محیط رسمی یا در جمع عمومی واجد وصف مجرمانه گردد.
تقسیم‌بندی انواع توهین در قانون مجازات اسلامی
قانون‌گذار ایران با توجه به شخصیت بزه‌دیده و اهمیت موضوع، توهین را به دو دسته کلی تقسیم کرده است:
1. توهین ساده: مطابق ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، توهین به افراد عادی از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک، در صورتی که مشمول قذف نباشد، مستوجب مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه یا جزای نقدی است. ویژگی توهین ساده آن است که متوجه افراد عادی جامعه میشود و فاقد شرایط مشدده است.
2. توهین مشدد: در برخی موارد، به دلیل اهمیت ویژه بزه‌دیده یا آثار اجتماعی رفتار، قانون‌گذار برای توهین مجازات شدیدتری مقرر کرده است. از جمله این موارد می توان به توهین به مقدسات اسلامی، پیامبران، ائمه اطهار و حضرت فاطمه زهرا (س) (ماده ۵۱۳ ق.م.ا)؛ توهین به بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و مقام معظم رهبری (ماده ۵۱۴ ق.م.ا)؛ توهین به رؤسای سه قوه، وزرا، نمایندگان مجلس، مقامات قضایی و نظامی (ماده ۶۰۹ ق.م.ا) و توهین به رؤسای کشورهای خارجی یا نمایندگان سیاسی آنان (ماده ۵۱۷ ق.م.ا) اشاره نمود. این موارد بیانگر آن است که قانون‌گذار علاوه بر معیار عرفی، ملاحظات سیاسی، مذهبی و اجتماعی را نیز در جرم‌انگاری توهین دخیل دانسته است.
نمونه شکوائیه و رای کیفری تهدید، توهین و افتراء
شرایط تحقق جرم توهین
برای اینکه رفتار یا گفتاری عنوان مجرمانه «توهین» پیدا کند، علاوه بر عنصر قانونی جرم که به جرم انگاری و تعیین میزان مجازات می پردازد، تحقق عنصر مادی و معنوی نیز ضروری است.
عنصر مادی جرم توهین: اولین شرط تحقق جرم توهین انجام عمل وهن آور است. این عمل می‌تواند به صورت گفتاری، نوشتاری، رفتاری یا حتی تصویری تحقق یابد. بنابراین، توهین منحصر به کلام نیست و ممکن است با اشاره، ترسیم کاریکاتور، انتشار تصویر تحقیرآمیز و حتی رفتار عملی (مانند پرتاب شیء تحقیرکننده به سمت دیگری) نیز محقق شود.
لازم به ذکر است که راست بودن یا دروغ بودن نسبت های وارده در جرم توهین شرط نیست و همچنین موهون شدن طرف نیز ضرورت ندارد، بلکه گفتار یا رفتار واهن و به طور کلی اعمال توهین آمیز از نظر عرف باید سبک و وهن آور باشد.
باید توجه داشت یکی از شرایط اساسی در عنصر مادی این جرم، مشخص بودن طرف توهین می باشد. بنابراین اگر فردی الفاظ رکیکی را بدون اشاره به شخص معین به کار ببرد، وصف مجرمانه توهین محقق نخواهد شد مگر اینکه از قرائن و اوضاع و احوال برآید که توهین متوجه شخص خاصی است.
عنصر معنوی جرم توهین: با توجه به اینکه این جرم از جمله جرایم عمدی است، مرتکب باید آگاه باشد که رفتار او در عرف اهانت‌آمیز است و با قصد تحقیر دیگری آن را انجام دهد و مراد از عمدی بودن آن علم و آگاهی مرتکب به وهن آور بودن کردار، رفتار، گفتار و نوشتاری است که به حیثیت و شرافت طرف جرم لطمه وارد می کند.
تمایز توهین از جرایم مشابه
جرایم متعددی در حقوق ایران به حیثیت افراد مربوط می‌شوند که ممکن است با توهین اشتباه گرفته شوند. از جمله این جرایم می توان به موارد زیر اشاره نمود:
قذف: قذف عبارت است از نسبت دادن زنا یا لواط به دیگری که جزو جرایم حدی بوده و مجازات آن غیرقابل تخفیف و تعلیق می باشد، در حالی که توهین جرم تعزیری بوده و مجازات آن قابل تخفیف یا تشدید می باشد.
افترا: افترا زمانی محقق میشود که شخصی صریحاً عمل مجرمانه‌ای را به دیگری نسبت دهد که ارتکاب آن توسط آن شخص در دادگاه ثابت نشده باشد، در حالی که در توهین صرفاً شأن و منزلت فرد مورد تحقیر قرار می‌گیرد.
نشر اکاذیب: نشر اکاذیب به معنی انتشار مطالب خلاف واقع به قصد اضرار به غیر است و عنصر «کذب بودن» در آن ضروری است، در حالی که در توهین راست یا دروغ بودن موضوع اهمیتی ندارد.
نمونه پرونده و حکم مزاحمت، توهین و افترا
مصادیق مهم الفاظ و عبارات توهین‌آمیز در رویه حقوقی ایران
اگرچه قانون‌گذار فهرست دقیقی از الفاظ توهین‌آمیز ارائه نکرده و تشخیص آن را به عرف واگذار کرده است، اما در رویه قضایی و دکترین حقوقی نمونه‌های متعددی به‌عنوان الفاظ موهن و رکیک مطرح شده‌اند. برخی از مهم‌ترین مصادیق عبارت‌اند از:
۱. توهین‌های مستقیم و صریح: این دسته شامل الفاظی است که به‌طور مستقیم شأن و حیثیت فرد را هدف قرار می‌دهد. به‌کار بردن واژگانی چون «احمق»، «نادان»، «بی‌سواد»، «بی‌شعور»،«دروغگو»، «بی‌شرف»، «پست»،. استفاده از تعابیر رکیک جنسی مانند «هرزه»، «بی‌عفت»، «فاسد». نسبت دادن حیوانات به اشخاص در معنای تحقیرآمیز: «سگ»، «الاغ»، «خوک»، «میمون»، اطلاق عبارات تحقیرکننده جسمانی: «لنگه‌کج»، «کور»، «کر»، «لنگ» (وقتی برای تحقیر گفته شود)، نسبت دادن بیماری‌های ننگ‌آور یا حالات تحقیرآمیز مانند «جذامی»، «معتاد»، از جمله این موارد است.
۲. توهین‌های مبتنی بر موقعیت اجتماعی و شغلی: گاهی الفاظ توهین‌آمیز به‌گونه‌ای بیان میشود که منزلت اجتماعی یا شغلی فرد را مخدوش می‌سازد.خطاب قراردادن یک پزشک با لفظ «بی‌سواد» یا «قصاب»، گفتن به یک قاضی یا وکیل «رشوه‌خوار» یا «بی‌عدالت»،استفاده از تعابیری که متضمن تحقیر مقام اجتماعی فرد است مانند «گدا»، «بی‌سواد»، صدا کردن یک استاد دانشگاه با عنوان «کلاهبردار علمی» یا «دزد علمی» و نسبت دادن «بی‌کفایتی» به یک مدیر یا مقام رسمی در جمع را می توان برخی مصادیق این نوع توهین دانست.
۳. توهین‌های قومی، نژادی و زبانی: این دسته از الفاظ در جامعه ایران، به‌ویژه در دعاوی حقوقی و کیفری، بسیار حساس تلقی می‌شوند. تحقیر قومیت‌ها با عباراتی مثل: «ترک خرفت»، «کرد وحشی»، «عرب بی‌فرهنگ»، تمسخر لهجه یا زبان افراد: «لهجه دهاتی»، «فارسی بلد نیستی؟» و نیز استفاده از ترکیبات تحقیرآمیز همراه با قومیت: «گیلک تنبل»، «بلوچ بی‌سواد» از انواع این نوع توهین می باشند.
۴. توهین‌های مبتنی بر مذهب و اعتقادات: یکی از جدی‌ترین انواع توهین است که در برخی موارد می‌تواند از حد توهین ساده خارج شده و عنوان مجرمانه شدیدتری مانند سبّ النبی یا توهین به مقدسات پیدا کند. گفتن الفاظی مانند: «بی‌دین»، «کافر»، «منافق»، تمسخر مناسک مذهبی: «نمازت مثل نمایش بود»، «روزه‌خواری میکنی» و نسبت دادن ارتداد یا بی‌ایمانی به فرد در جمع از مصداق های آن می باشد.
۵. توهین‌های خانوادگی و حیثیتی: که مستقیماً به آبرو و حیثیت خانوادگی فرد برمی‌گردد. خطاب‌هایی مثل: «حرام‌زاده»، «بی‌پدر»، «بی‌ناموس»، توهین به همسر یا اعضای خانواده در حضور دیگران و نسبت دادن روابط نامشروع به اشخاص یا خانواده آن‌ها مصداق توهین خانوادگی و حیثیتی می باشد.
۶. توهین‌های طنزگونه و اصطلاحات ظاهراً شوخی: در بسیاری از پرونده‌ها دیده میشود که متهم مدعی است توهین صرفاً در قالب شوخی یا مزاح بوده است اما اگر عرف آن را توهین تلقی کند، باز هم مشمول مجازات خواهد شد. استفاده از القاب ظاهراً خنده‌دار: «دیوانه»، «خرفت»، «بی‌عرضه»، تقلید صدا یا حرکات فرد برای تمسخر و کنایه‌های ظاهراً غیرمستقیم: «ایشون خیلی علامه‌دهر هستن!» ، «ایشون با همه خانم ها راحت هستند» (با لحن تمسخرآمیز) از مصادیق این نوع توهین است.
۷. توهین‌های نوشتاری و الکترونیکی: با گسترش شبکه‌های اجتماعی، مصادیق توهین شکل پیچیده‌تری پیدا کرده است. انتشار پیام‌های تحقیرآمیز در گروه‌ها، ارسال ایموجی‌های موهن، انتشار تصاویر دستکاری‌شده و یا تگ کردن افراد در مطالب تحقیرآمیز، ارسال پیامک در گروه یا دایرکت با عبارات تحقیرآمیز، نوشتن کامنت‌های تمسخرآمیز یا الفاظ رکیک در شبکه‌های اجتماعی و انتشار استیکر یا تصویر توهین‌آمیز همراه با نام یا عکس فرد همگی می‌توانند مشمول عنوان توهین الکترونیکی قرار گیرند. با توجه به ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) و قانون جرایم رایانه‌ای، الفاظ توهین‌آمیز در فضای مجازی و نوشتار نیز مشمول مجازات است. رویه قضایی اخیر دادگاه‌ها نیز نشان می‌دهد که پیام‌های خصوصی حاوی الفاظ رکیک در پیام‌رسان‌ها نیز می‌تواند مصداق توهین باشد.
۸. توهین‌های غیرلفظی و رفتاری : هرچند موضوع بحث بیشتر بر «الفاظ» است، اما باید دانست که در فقه و حقوق ایران، برخی حرکات نیز حکم توهین لفظی دارند. تف کردن به صورت دیگری، نشان دادن انگشت وسط یا ژست‌های رکیک، پرتاب اشیاء به قصد تحقیر (مثلاً پرت کردن کفش به سمت فرد)، خندیدن تمسخرآمیز به سخنان یا ظاهر فرد را می توان از انواع توهین های غیرلفظی دانست.
باید توجه داشت که این فهرست جنبه تمثیلی دارد و می‌تواند با تغییر زمان، مکان، عرف و فرهنگ جامعه گسترش یا تغییر یابد.
اشاعه فحشا، بازخوانی یک پرونده کیفری
پرسش و پاسخ ملاک تشخیص الفاظ توهین آمیز!
سوال حقوقی مخاطب سایت دادگران: کرایه نشین مادرم چند شب پیش ساعت دیر وقت مدام پیامک میدادن و مزاحم میشدن که کولر خرابه در صورتی که صبح تعمیر کار درست کرده بودن در اثر فشار و عصبی شدن گفتم دوقورت ونیمتم باقیه فکر میکنی از دماغ فیل افتادی. آیا به لحاظ قانونی جرم توهین اتفاق افتاده؟ به طور کلی چه واژه های توهین آمیز محسوب میشود و ملاک تشخیص کلمات و الفاظ حاوی توهین چیست؟
پاسخ: در پاسخ به این پرسش که آیا به کار بردن این الفاظ توهین است یا خیر باید گفت تشخیص توهین امری است که باید با توجه به اوضاع و احوال قضیه و شخصیت طرف جرم که مورد اهانت قرار گرفته است و عرف موجود صورت پذیرد.
بنابراین، ملاک تشخیص توهین قضاوت عرف است اگر دقیقاً همین واژه ها را به کار برده باشید به نظر نمی رسد که توهین اتفاق افتاده باشد ولی باز هم این قاضی است که باید تشخیص دهد این واژه ها عرفا توهین تلقی می گردد یا خیر.
مستندات قانونی -مستندات قانونی تشخیص الفاظ توهین آمیز
ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی
هر کس به مقدسات اسلام و یا هر یک از انبیاء عظام یا ائمه طاهرین(ع) یا حضرت صدیقه طاهره(س) اهانت نماید اگر مشمول حکم ساب‌النبی باشد اعدام میشود و در غیر این صورت به حبس از یک تا پنج سال محکوم خواهد شد.
ماده ۵۱۷ قانون مجازات اسلامی
هر کس علناً نسبت به رئیس کشور خارجی یا نماینده سیاسی آن که در قلمرو خاک ایران وارد شده است توهین نماید به یک تا سه ماه حبس محکوم میشود مشروط به اینکه در آن کشور نیز در مورد مذکور نسبت به ایران معامله متقابل بشود.
تبصره – اعمال مواد این فصل منوط به تقاضای دولت مربوطه یا نماینده سیاسی آن دولت یا مطالبه مجنی‌علیه یا ولی او است و در صورت استرداد تقاضا تعقیب جزائی نیز موقوف خواهد شد.
ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی
توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک، چنانچه موجب حد قذف نباشد، به مجازات شلاق تا (۷۴) ضربه و یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود.
ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی
هر کس با توجه به سمت، یکی از روسای سه قوه یا معاونان رئیس جمهوری یا وزرا یا یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی یا نمایندگان مجلس خبرگان یا اعضای شورای نگهبان یا قضات یا اعضای دیوان محاسبات یا کارکنان وزارتخانه‌ها و موسسات و شرکتهای دولتی و شهرداری‌ها در حال انجام وظیفه یا به سبب آن توهین نماید به سه تا شش ماه حبس و یا تا (۷۴) ضربه شلاق و یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی محکوم میشود.
ماده ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی
هر کس در اماکن عمومی یا معابر متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان بشود یا با الفاظ و حرکات مخالف شوون و حیثیت به آنان توهین نماید به حبس از دو تا شش ماه و تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
راههای تماس و ارتباط با وکیل متخصص دعاوی کیفری – 88019243
