مراحل تقسیم ارث و ترکه متوفی

وقتی فردی فوت میکند بستگان و خویشاوندان وی به ترتیب از اموال و ماترک متوفی ارث می برند. در صورتیکه همه وراث در خصوص نحوه تقسیم ارث و سهام خود با یکدیگر توافق داشته باشند اصولا مشکلی به وجود نمی آید و نیازی به ازمودن راه های تقسیم ارث نیست و مراحل تقسیم ترکه متوفی با توافق به راحتی انجام میشود. مشکل مربوط به زمانی است که ورثه در خصوص میزان سهام و نحوه تقسیم ارث با هم اختلاف دارند. به خصوص در فرضی که یکی از ورثه قسمتی از اموال متوفی و ماترک را در تصرف خود دارد این مشکل جدی تر و پر رنگ تر است. توصیه میشود در صورت عدم توافق و وجود اختلاف قبل از هر اقدام جهت تشخیص راه حل مناسب با یک وکیل متخصص ارث و وکیل املاک و قراردادها مشورت نمائید و حسب ضرورت وکالت و مدیریت جریان پرونده حقوقی خود را به یک وکیل خوب بسپارید. حضور یک وکیل برای گرفتن سهم الارث در سرعت و کیفیت حصول نتیجه بسیار موثر است. در ادامه این مطلب به طور مختصر به بررسی راه های تقسیم ارث، مراحل تقسیم ترکه پرداخته می شود.

 محاسبه میزان سهم ارث هر یک از ورثه

نکات مهم مراحل و راه تقسیم ارث و ترکه

افراد به دلایل مختلف ممکن است در اموال و املاک با یکدیگر شریک باشند. مهمترین و فراگیرترین این علل عبارتند از : سهم ارث یا معامله همزمان یک مال.در هر حال شرکا می توانند با توافق تکلیف مال مشترک را مشخص نموده و آن را بفروشند یا بین خود تقسیم و یا افراز نمایند.توافق شرکا در این خصوص لازم الاجرا است.در صورتی که شرکا برای تقسیم یا چگونگی تصرف در مال مشترک توافق نداشته باشند حسب مورد می توانند نسبت به درخواست افراز یا تقسیم یا مطالبه سهم الارث یا دستور فروش و یا خلع ید مشاعی اقدام نمایند.

جهت تقسیم اموال مشترک اعم از مال منقول یا غیرمنقول می توان با مراجعه به دادگاه تقاضای تقسیم نمود. در صورتی که مال مشترک قابل تقسیم نباشد مثل خودرو یا بعد از تقسیم دچار کاهش ارزش قابل توجهی شود مثل آپارتمان ، متقاضی باید درخواست فروش مال مشترک را بکند. تقسیم در قانون مدنی به طرق مختلف صورت میگیرد و مشروط به آن است که مال قابل تقسیم بوده و شرکا ملزم به عدم تقسیم نشده باشند.

اموال به جا مانده از متوفی اعم از منقول و غیرمنقول می تواند از سوی وراث مورد مطالبه قرار گیرد. این اموال مابین وراث مشاع است و ممکن است آنها بخواهند سهم خود را به طور مفروز مشخص و جدا نمایند.در این حالت که تقسیم شرکت (شرکت حقوقی، شرکت مدنی، شرکت قهری) است می بایست تمامی شرکا طرف دعوا قرار گیرند زیرا هر نوع اقدام و تصمیم در مورد تقسیم ترکه، ناگریز مؤثر در حقوق سایر اصحاب دعوی (وراث) است.

اگر در خلال رسیدگی، یکی از وراث فوت کند یا محجور شود، به علت این تأثیر مستقیم دادرسی بر سایر ورثه، می بایست مطابق ماده 105 قانون آئین دادرسی مدنی، دادرسی متوقف گردد.هریک از ورثه می توانند جداگانه درخواست تقسیم سهم خود را بدهند (ماده 300 قانون مدنی) اگر بین وراث محجور یا غائبی باشد، ولی محجور و امین غایب می توانند این درخواست را مطرح کنند. همچنین درخواست تقسیم موصی به از موصوی له و وصی نیز پذیرفته می شود.

در رسیدگی به درخواست تقسیم ابتدا دادگاه به توافقات احتمالی وراث توجه می نماید، در صورتی که برای تقسیم بین وراث توافقی حاصل شد به صورت مکتوب صورتجلسه می شود و به امضای آنها می رسد اما اگر توافق در این زمینه حاصل نشد با دستور دادگاه کارشناس تعیین می شود.

مطابق ماده 315 قانون قانون امور حسبی کارشناس باید بهای اموال مورد دادخواست تقسیم و قابل قسمت یا قابل قسمت نبودن آنها را معین و سهام را تحویل نماید.ملاک ارزیابی اموال، بهای روز ارزیابی است. تقسیم طوری به عمل می آید که برای هر یک از ورثه از هر نوع اموال، حصه ای معین شود.اگر تقسیم در بعضی اموال نیازمند ضمیمه کردن پول به اموال باشد، برای تعدیل اینکار صورت می گیرد و در نهایت به گونه ای سهام تعدیل می گردد که به وراث ضرری نرسد.

پس از آنکه حصه مشخص شد، برای تعلق آن به وراث توافق می شود ولی اگر پس از تصمیم و تحویل وراث به تعیین حصه تراضی نکنند، دادگاه اقدام به قرعه کشی سهام می کند (ماده 319 قانون امور حسبی). صورتمجلس تقسیم و تعیین حصه توسط دادگاه تنظیم و به امضا یا مهر صاحبانشان و امضای دادرس می رسد. این صورتمجلس در دفتر دادگاه باقی می ماند.

اگر مال (که به طور معمول اموال غیرمنقول منظور است) قابل تقسیم و تعدیل نباشد، فروخته شده و بهای آن تقسیم می شود. اگر ماترک تنها شامل اموال غیرمنقول باشد، می توان درخواست فروش را به عنوان خواسته مطرح نمود.

نکته: تصمیم دادگاه در خصوص تقسیم، تعدیل حکم شناخته می شود و علاوه بر ابلاغ به صاحبان سهام مطابق قوانین قابل اعتراض، پژوهش و فرجام است (مطابق ماده 324 قانون امور حسبی).

دادگاه صالح برای تقسیم ترکه و تحصیل تصدیق گواهی انحصار وراثت، دادگاه محل آخرین اقامتگاه دائمی متوفی است با توجه به مقررات جاری تحصیل گواهی تصدیق انحصاروراثت در شورای حل اختلاف صورت میگیرد.

مطابق ماده 591 قانون مدنی این طرق عبارتند از : 1- تقسیم به تراضی : در این نوع تقسیم همه شرکای مال نسبت به تقسیم رضایت دارند. این تقسیم توسط کارشناس یا اهل فن آن صورت میگیرد و شرکا نمیتوانند از آن رجوع کنند مگر به رضایت سایرین. 2- تقسیم به اجبار : مواردی که تراضی توسط شرکا صورت نگیرد حاکم / دادگاه ، حکم به تقسیم اجباری می دهد.مشروط به اینکه ضرر به همراه نداشته باشد وگرنه تراضی همه شرکا لازم است.معمولا زمانی که یک از شرکا تقاضای تقسیم دارد و سایرین مخالفند دعوای افراز مطرح میکند و دادگاه رای صادر میکند.

اگر تقسیم موجب ضرر برخی از شرکا باشد و متقاضی بعضی دیگر شرکا باشند، اجبار صورت نمگیرد اما در حالت برعکس اجبار غیر متضررین از تقسیم امکانپذیر است. البته ضرر مورد نظر ضرر فاحش است یا زمانی که مال از مالیت می افتد اساسا تقسیم جایز نیست.

اگر آخرین اقامتگاه متوفی معلوم نباشد، دادگاه آخرین محل سکونت متوفی در ایران صالح به رسیدگی خواهد بود و اگر در ایران اقامت نداشته باشد دادگاهی صالح است که مال غیر منقول در آن واقع است در غیر این صورت دادگاهی که مال منقول در آن واقع است و اگر نبود دادگاه محل اقامت هر یک از ورثه صالح به رسیدگی است. اما اگر تقسیم ترکه انجام شده باشد دادگاه صالح به رسیدگی محل اقامت خوانده می باشد

اطلاع از شرایط تقسیم و فروش اموال مشترک و مال مشاع

راه ها و روش تقسیم ترکه و ارث

تقسیم به افراز

هرگاه سهم الارث هر یک از وراث مشخصا از مالی قابل پرداخت باشد مثل زمانیکه ارث وجه نقد باشد و بتوان سهم هر یک را دقیقا پرداخت نمود.

تقسیم به تعدیل

زمانی که مال مثل مورد قبلی مثلی نباشد تقسیم به افراز مقدور نیست و یک مال قیمی باید به تعدیل تقسیم شود. مثلا وقتی متوفی یک خانه و دو اتومبیل دارد که قیمت اتومبیل ها با ملک برابری میکند و بدین ترتیب دو پسر او یکی دارای ملک و دیگری صاحب خود رو ها می شود.

تقسیم به رد

زمانی که مال قیمی است و تعدیل در آن نیز ممکن نیست می توان مال بیشتر را در ید یکی از ورثه قرار داد و مال کمتر را به ضمیمه پول نقد به دیگری پرداخت نمود که معنی رد کردن میدهد.

تقسیم به فروش

زمانی که هیچ یک از راه های تقسیم ارث امکان پذیر نباشد اموال متوفی فروخته شده و از محل آن سهم ارث وراث پرداخت میشود. مثلا در خصوص ملکی که افراز آن موجب میشود سهم یکی نبش خیابان و سهم دیگری در انتهای دیگری باشد موجب تضرر میگردد و زمانیکه تعدیل میسر نشود وراث حاضر به پرداخت پول به رد هم نشوند. ناچارا ملک به فروش رسیده و سهام پرداخت میگردد.

 وکیل برای دستور فروش ملک مشاع و مشترک

مراحل تقسیم ارث و ترکه فرد فوت شده

1- اخذ گواهی انحصار وراثت

  گواهی انحصار وراثت به درخواست متقاضی و توسط شورای حل اختلاف آخرین محل اقامتگاه متوفی صادر می شود . این گواهی برای ورثه یا هر ذینفع برای انجام امور حقوقی در ادارات دولتی و دفاتر اسناد رسمی بانک ها و … نیاز است و همین طور برای تحریر و تقسیم ترکه ابتدأ باید  گواهی انحصار وراثت را  اخذ نمود.

درخواست صدور گواهی حصر وراثت مطابق ماده 360 قانون امور حسبی از سوی هر ذینفعی (اعم از ورثه و غیر آنها) قابل پذیرش و رسیدگی می باشد. 

2- مهر و موم ترکه

به موجب ماده 167 قانون امور حسبی هر یک از ورثه متوفی یا نماینده قانونی آن ها، موصی له در صورت وصیه به جزء مشاع ترکه و طلبکاران متوفی در صورتی که طلب ایشان مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد و کسی که از طرف متوفی به عنوان وصایت معین شده باشد می تواند درخواست مهر و موم ترکه را بنماید.

البته در برخی موارد خاص نیز شورای حل اختلاف می تواند ابتدا به ساکن و بدون درخواست اشخاص فوق الذکر اقدام به مهر و موم ترکه بنماید. در این صورت تمامی اموال متوفی مطابق با صورتجلسه تنظیمی شورا، مهر و موم و به شخص امینی سپرده می شود.

3- تحریر ترکه

هر یک از ورثه یا نماینده قانونی وی و وصی می تواند از شورای حل اختلاف تقاضای تحریر ترکه را بنماید. منظور از تحریر ترکه، تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است.

با درخواست تحریر ترکه ابتدا با استعلام از مراجع مربوطه اموال متوفی(اعم از املاک، خودرو، حسابهای بانکی، سهام و سایر اموال قابل استعلام) شناسایی می گردد و همراه با سایر اموال متوفی (از جمله اموال منقول غیرقابل استعلام وی مانند لوازم منزل، طلاجات و ..) صورتجلسه و بهای آن ها مشخص می گردد.

لازم به ذکر است که به موجب ماده 192 قانون امور حسبی، بعد از تحریر ترکه، درخواست مهر و موم پذیرفته نمی شود و اگر در اثنای تحریرترکه درخواست مهر و موم بشود فقط آن مقداری که تحریر نشده است مهر و موم می گردد. 

4- تصفیه ترکه

منظور از تصفیه ترکه، تعیین دیون و حقوق بر عهده متوفی و پرداخت این بدهی ها و خارج کردن مورد وصیت از ترکه می باشد. بنابراین در مرحله اول دیون متوفی پرداخت و پس از آن مورد وصیت از ترکه خارج می گردد :

پرداخت دیون متوفی

پس از هزینه کفن و دفن و سایر هزینه های ضروری، دیون و حقوقی که برعهده متوفی است از محل ترکه پرداخت می گردد.  اگر ترکه برای پرداخت تمامی بدهی های متوفی کافی نباشد در صورتی که ورثه ترکه را بی قید شرط قبول کرده باشند، ملزم به پرداخت تمام بدهی های متوفی خواهند بود.

در غیر این صورت وراث مسئولیتی بیش از ترکه ای که از متوفی باقی مانده ندارند و ترکه باقی مانده، پس از پرداخت طلبهای دارای حق تقدم به شرح ماده 226 قانون امور حسبی مابین تمامی طلبکاران به نسبت طلب آن ها تقسیم می شود. 

 خروج مورد وصیت از ترکه

وصیت اعم از تملیکی یا عهدی، منقول یا غیر منقول، ممکن است تنظیم گردد. در هر صورت وصیت نامه چه به یکی از سه صورت رسمی، خودنوشت یا سری تنظیم شده باشد و یا اینکه به نحو دیگری تنظیم و در دادگاه تنفیذ گردد، صرفا تا یک سوم اموال متوفی معتبر می باشد و بیش از یک سوم در صورتی معتبر است که ورثه آن را اجازه نمایند. 

5- تقسیم ترکه

پس از تصفیه ترکه، هر مالی که از متوفی باقی مانده باشد مطابق مقررات قانون مدنی در باب ارث میان ورثه تقسیم می گردد. در صورت توافق ورثه می توان با تنظیم صورت جلسه, اموال را تقسیم کرد. اما در صورت عدم رضایت هر کدام از آن ها نسبت به تقسیم توافقی، دیگر امکان تنظیم تقسیم نامه، صلحنامه یا هر قرارداد دیگری جهت تقسیم ترکه وجود ندارد و می بایست از طریق طرح دعوای تقسیم ترکه، از دادگاه محل آخرین اقامتگاه متوفی، خواستار تقسیم ترکه گردید. 

تقسیم ترکه به دو صورت امکان پذیر است: اگر ترکه قابل تقسیم باشد، به نسبت سهم هر وارث تقسیم و به ایشان داده می شود. اما اگر ترکه قابل تقسیم به تعدیل،افراز و غیرآن نباشد، در این صورت ترکه از طریق اجرای احکام دادگاه به فروش می رسد و وجه حاصل از آن به نسبت سهم هر وارث تقسیم می گردد. 

 وکیل برای گرفتن و مطالبه سهم ارث